بررسی جامع ماده ۱۰۴ قانون مالیات‌های مستقیم: از مالیات تکلیفی سابق تا حذف کامل و تأثیرات آن

مقدمه

در نظام مالیاتی هر کشور، قوانین و مقررات متعددی با هدف تأمین منابع مالی دولت و اجرای عدالت مالیاتی وضع می‌شوند. یکی از این ابزارها که در گذشته نقش مهمی در جمع‌آوری مالیات ایفا می‌کرد، “مالیات تکلیفی” بود که بخش قابل توجهی از آن ذیل ماده ۱۰۴ قانون مالیات‌های مستقیم تعریف می‌شد. این ماده، پیش از اصلاحات گسترده قانون مالیات‌های مستقیم در سال ۱۳۹۴، پرداخت‌کنندگان برخی خدمات و قراردادها را مکلف به کسر و واریز درصدی از مبالغ پرداختی به عنوان مالیات می‌نمود. با این حال، با هدف ساده‌سازی قوانین، کاهش بوروکراسی و حرکت به سمت خوداظهاری، این ماده قانونی حذف گردید. در این مقاله به تفسیر و تحلیل ماده ۱۰۴ قانون مالیات‌های مستقیم (حذف شده – مالیات تکلیفی سابق) خواهیم پرداخت و ضمن تبیین مفهوم، اهداف و نحوه اجرای آن در گذشته، دلایل حذف و پیامدهای این تغییر مهم مالیاتی را بررسی خواهیم کرد.

محتوای اصلی

الف) ماده ۱۰۴ در گذشته: مفهوم و اهداف مالیات تکلیفی

ماده ۱۰۴ قانون مالیات‌های مستقیم، پیش از حذف در سال ۱۳۹۴، یکی از مهم‌ترین ابزارهای دولت برای جمع‌آوری مالیات در بخش خدمات و قراردادها بود. طبق این ماده، اشخاص حقوقی و اشخاص حقیقی صاحب مشاغل موضوع فصل چهارم باب سوم قانون مالیات‌های مستقیم، هنگام پرداخت برخی مبالغ به سایر اشخاص (اعم از حقیقی و حقوقی)، مکلف بودند درصدی از آن را به عنوان مالیات کسر و ظرف مهلت مقرر به حساب سازمان امور مالیاتی کشور واریز نمایند. این مکانیزم به مالیات تکلیفی شهرت داشت.

اهمیت و اهداف ماده ۱۰۴ شامل موارد زیر بود:

• تسهیل وصول مالیات: با کسر مالیات در منبع، دولت اطمینان حاصل می‌کرد که بخش قابل توجهی از مالیات مربوط به درآمدهای خدماتی و قراردادی پیش از رسیدگی و خوداظهاری نهایی دریافت می‌شود.
• کاهش فرار مالیاتی: این شیوه، امکان فرار مالیاتی توسط دریافت‌کنندگان وجوه را کاهش می‌داد، چرا که مالیات از همان ابتدا کسر و واریز می‌شد.
• تأمین جریان نقدی برای دولت: واریز دوره‌ای مالیات‌های تکلیفی، به تأمین مستمر و منظم منابع مالی برای دولت کمک می‌کرد.
• شفافیت اقتصادی: الزام به کسر و واریز مالیات، تا حدودی به شفافیت معاملات و ثبت اطلاعات در سیستم مالیاتی کمک می‌کرد.

انواع پرداخت‌های مشمول مالیات تکلیفی ماده ۱۰۴ شامل: حق‌الزحمه‌ها، حق‌المشاوره، اجاره وسایل نقلیه، هزینه‌های حمل و نقل، حق‌الوکاله، حق‌التحقیق، حق‌التدریس و سایر خدماتی که توسط اشخاص به صورت موردی یا مستمر ارائه می‌شد.

ب) فرآیند اجرایی ماده ۱۰۴

اجرای ماده ۱۰۴ دارای یک فرآیند مشخص بود که هر دو سوی معامله را درگیر می‌کرد:

1. وظیفه کسر و واریز: پرداخت‌کننده وجه (کارفرما یا خریدار خدمات) موظف بود هنگام پرداخت، ۵ درصد (و در برخی موارد نرخ‌های دیگر) از مبلغ کل را کسر نماید.
2. ارائه گواهی: پرداخت‌کننده می‌بایست گواهی کسر مالیات را به دریافت‌کننده (ارائه‌دهنده خدمات) تحویل می‌داد.
3. وظیفه دریافت‌کننده: دریافت‌کننده می‌توانست مبلغ کسر شده را به عنوان اعتبار مالیاتی خود در زمان تسلیم اظهارنامه مالیاتی پایان سال احتساب کند و از مالیات عملکرد خود کسر نماید.
4. جرایم: عدم کسر یا واریز مالیات تکلیفی در موعد مقرر، مشمول جرایم سنگین مالیاتی می‌شد.

ج) دلایل حذف ماده ۱۰۴

حذف ماده ۱۰۴ قانون مالیات‌های مستقیم در جریان اصلاحیه گسترده قانون در تاریخ ۳۱ تیرماه ۱۳۹۴، تصمیمی استراتژیک با اهداف مشخص بود:

• ساده‌سازی نظام مالیاتی: پیچیدگی‌های اجرایی ماده ۱۰۴ و ضرورت کسر مالیات از سوی طیف وسیعی از پرداخت‌کنندگان، بار اداری زیادی را بر دوش مؤدیان و سازمان امور مالیاتی تحمیل می‌کرد. حذف آن به ساده‌سازی فرآیندها کمک شرد.
• کاهش بوروکراسی: تعدد تکالیف مالیاتی و کاغذبازی‌های مرتبط با ماده ۱۰۴، زمان و انرژی زیادی را از بخش‌های اقتصادی می‌گرفت.
• تمرکز بر خوداظهاری: رویکرد نوین مالیاتی بر مبنای خوداظهاری و اعتماد به مؤدیان است. با حذف این ماده، مسئولیت اصلی تعیین و پرداخت مالیات به خود دریافت‌کنندگان درآمد محول شد.
• انطباق با استانداردهای بین‌المللی: بسیاری از نظام‌های مالیاتی پیشرفته به سمت کاهش مالیات‌های تکلیفی در مورد خدمات پیش رفته‌اند.
• رفع تداخل: برخی معتقد بودند که این ماده با سایر مواد قانونی و مفهوم مالیات بر ارزش افزوده (VAT) تداخلاتی ایجاد می‌کند.

د) تاریخچه حذف و جایگزینی

ماده ۱۰۴ قانون مالیات‌های مستقیم به موجب ماده ۵۷ قانون اصلاح قانون مالیات‌های مستقیم مصوب ۳۱/۴/۱۳۹۴ به طور کامل از ابتدای سال ۱۳۹۵ حذف گردید. این بدان معناست که از ابتدای سال ۱۳۹۵، هیچ‌گونه تکلیف قانونی برای کسر مالیات موضوع ماده ۱۰۴ از پرداخت‌های مرتبط با خدمات و قراردادهای مذکور وجود ندارد.

هرچند ماده ۱۰۴ حذف شده است، اما این به معنای عدم اخذ مالیات از درآمدهای حاصل از خدمات نیست. بلکه این درآمدها اکنون به صورت مستقیم از طریق اظهارنامه مالیاتی عملکرد اشخاص حقوقی یا اشخاص حقیقی (بسته به نوع و ماهیت درآمد) مشمول مالیات می‌شوند. به عبارت دیگر، مسئولیت اعلام و پرداخت مالیات به طور کامل به خود دریافت‌کننده درآمد محول شده است و دیگر بار کسر از منبع از دوش پرداخت‌کنندگان برداشته شده است.

ه) تأثیرات حذف ماده ۱۰۴ بر مؤدیان

حذف این ماده پیامدهای مهمی برای هر دو گروه پرداخت‌کنندگان و دریافت‌کنندگان خدمات داشته است:

• برای پرداخت‌کنندگان (کارفرمایان/خریداران خدمات): بار اداری کسر و واریز مالیات تکلیفی و تهیه گزارش‌های مربوطه از دوش آن‌ها برداشته شده و فرآیندهای مالی آن‌ها ساده‌تر شده است.
• برای دریافت‌کنندگان (ارائه‌دهندگان خدمات): مسئولیت کامل اظهار و پرداخت مالیات مربوط به درآمدهای خدماتی بر عهده خود آن‌ها قرار گرفته است. این امر مستلزم دقت بیشتر در نگهداری دفاتر و اسناد و خوداظهاری صحیح است.
• نحوه حسابداری: در سیستم‌های حسابداری، دیگر نیازی به ثبت حساب‌های مربوط به مالیات تکلیفی ماده ۱۰۴ وجود ندارد، که این امر به ساده‌سازی ورودی‌ها کمک کرده است.

نتیجه‌گیری

تفسیر و تحلیل ماده ۱۰۴ قانون مالیات‌های مستقیم (حذف شده – مالیات تکلیفی سابق) نشان می‌دهد که این ماده زمانی ابزاری مهم برای وصول مالیات در بخش خدمات و قراردادها بود. هدف اصلی آن تضمین وصول مالیات از منبع و کاهش فرار مالیاتی بود. اما با گذشت زمان و نیاز به مدرن‌سازی و ساده‌سازی نظام مالیاتی، این ماده در راستای اصلاحات سال ۱۳۹۴ به طور کامل حذف شد. این تغییر، مسئولیت اصلی پرداخت مالیات را از پرداخت‌کنندگان به دریافت‌کنندگان درآمد منتقل کرده و بوروکراسی اداری را کاهش داده است. هرچند مالیات تکلیفی ماده ۱۰۴ دیگر وجود ندارد، اما آگاهی از تغییرات قانونی و رعایت سایر قوانین مالیاتی برای تمام فعالان اقتصادی الزامی است تا از بروز مشکلات و جرایم مالیاتی جلوگیری شود. لذا توصیه می‌شود همواره از آخرین قوانین و مقررات مالیاتی مطلع باشید.

سوالات متداول

۱. ماده ۱۰۴ قانون مالیات‌های مستقیم چه بود؟
ماده ۱۰۴ قانون مالیات‌های مستقیم (پیش از حذف) بندی قانونی بود که پرداخت‌کنندگان برخی خدمات و قراردادها را مکلف می‌کرد درصدی از مبلغ پرداختی را به عنوان مالیات تکلیفی کسر و به سازمان امور مالیاتی واریز کنند.

۲. چرا ماده ۱۰۴ حذف شد؟
این ماده با هدف ساده‌سازی نظام مالیاتی، کاهش بوروکراسی، انتقال مسئولیت اصلی پرداخت مالیات به خود دریافت‌کنندگان درآمد (خوداظهاری) و هماهنگی با رویکردهای نوین مالیاتی حذف گردید.

۳. از چه تاریخی ماده ۱۰۴ حذف گردید؟
ماده ۱۰۴ به موجب اصلاحیه قانون مالیات‌های مستقیم مصوب ۳۱ تیرماه ۱۳۹۴، از ابتدای سال ۱۳۹۵ به طور کامل حذف گردید و از آن تاریخ اجرایی نیست.

۴. آیا مفهوم مالیات تکلیفی به طور کامل از بین رفته است؟
خیر. هرچند ماده ۱۰۴ حذف شده است، اما مفهوم کلی مالیات تکلیفی همچنان در برخی موارد دیگر نظیر مالیات حقوق و دستمزد (مالیات بر درآمد کارکنان) یا مالیات اجاره در برخی شرایط خاص وجود دارد. آنچه حذف شده، مالیات تکلیفی خاص موضوع ماده ۱۰۴ برای برخی خدمات و قراردادها است.

۵. تأثیر حذف این ماده بر حسابداری شرکت‌ها چیست؟
با حذف ماده ۱۰۴، شرکت‌ها دیگر نیازی به کسر و واریز مالیات تکلیفی موضوع این ماده و ثبت‌های حسابداری مربوط به آن ندارند، که این امر به ساده‌سازی فرآیندهای حسابداری و کاهش بار اداری آن‌ها منجر شده است. اما دریافت‌کنندگان درآمد موظفند این درآمدها را در اظهارنامه مالیاتی عملکرد خود لحاظ و مالیات مربوطه را پرداخت نمایند.

برای دریافت پاسخ سوالات بیشتر و مشاوره تخصصی در زمینه مالیات و قوانین کار، می‌توانید از طریق صفحه اینستاگرام ما به آدرس @poryanezafat72 با کارشناسان ما در ارتباط باشید.