ماده 139 قانون مالیات‌های مستقیم: راهنمای جامع معافیت مالیاتی موقوفات، نذورات، آستان‌های مقدس و فعالیت‌های فرهنگی/هنری

مقدمه

در نظام حقوقی و مالیاتی هر کشوری، قوانین مالیاتی نقش محوری در تأمین منابع لازم برای اداره امور عمومی و همچنین توزیع عادلانه ثروت ایفا می‌کنند. قانون مالیات‌های مستقیم (ق.م.م) در ایران، چارچوب اصلی وصول مالیات از درآمدها و دارایی‌های اشخاص حقیقی و حقوقی را تعیین می‌نماید. با این حال، قانونگذار با درک اهمیت و نقش فعالیت‌های عام‌المنفعه، مذهبی، فرهنگی و هنری در توسعه جامعه، برخی از اشخاص و فعالیت‌ها را تحت شرایط خاص از پرداخت مالیات معاف کرده است. ماده 139 ق.م.م از جمله مواد کلیدی است که به تفصیل به این معافیت‌ها می‌پردازد و به ویژه موقوفات، نذورات، آستان‌های مقدس و فعالیت‌های فرهنگی/هنری را مورد توجه قرار می‌دهد. هدف این نوشتار، تبیین و تحلیل جامع مفاد این ماده قانونی به منظور ارائه بینش و درک عمیق‌تر از الزامات و شرایط بهره‌مندی از این معافیت‌ها است.

محتوای اصلی

ماده 139 قانون مالیات‌های مستقیم، با هدف حمایت از نهادهای مدنی و فعالیت‌هایی که خاستگاهی اجتماعی، مذهبی یا فرهنگی دارند و به طور مستقیم در راستای منافع عمومی گام برمی‌دارند، تدوین شده است. این ماده در بندهای مختلف خود، معافیت‌های مالیاتی خاصی را برای دسته‌های مشخصی از اشخاص حقوقی و فعالیت‌ها پیش‌بینی کرده است که در ادامه به تفصیل به آن‌ها می‌پردازیم:

1. معافیت موقوفات، نذورات، پذیره‌ها و کمک‌ها و هدایای دریافتی

الف) موقوفات و نذورات:

• موقوفات (وقف): این بخش از ماده به درآمد موقوفات عام بلاعوض اختصاص دارد. وقف، عمل حقوقی است که طی آن واقف، عین مال خود را حبس و منافع آن را برای مصارف خاصی (عامه یا خاصه) تسبیل می‌کند. ماده 139 به صراحت درآمدهای حاصل از موقوفات عام را که صرف امور خیریه، مذهبی، فرهنگی، بهداشتی و درمانی، علمی، ورزشی و نظایر آن می‌شود، از پرداخت مالیات معاف می‌داند. شرط اصلی این معافیت، صرف شدن تمامی درآمد حاصله در راستای نیت واقف و امور تعیین شده در وقف‌نامه است. موقوفات خاص (مانند وقف برای فرزندان و خویشاوندان) مشمول این معافیت نیستند، مگر اینکه درآمدهای حاصله از آن‌ها نیز در امور عام‌المنفعه مصرف گردد و توسط سازمان اوقاف و امور خیریه تأیید شود.
• نذورات و پذیره‌ها: نذورات و پذیره‌ها (مانند کمک‌هایی که در مراسم مذهبی جمع‌آوری می‌شوند) نیز در صورتی که برای اهداف مشخص مذهبی یا عام‌المنفعه جمع‌آوری و صرف شوند، مشمول معافیت مالیاتی خواهند بود. شفافیت در جمع‌آوری و نحوه هزینه کرد این وجوه از اهمیت بالایی برخوردار است.
• کمک‌ها و هدایای دریافتی: این کمک‌ها و هدایا، اعم از نقدی و غیرنقدی، در صورتی که بلاعوض بوده و توسط اشخاص حقوقی که صرفاً به منظور انجام فعالیت‌های خیریه و عام‌المنفعه تأسیس و طبق مجوزهای قانونی فعالیت می‌کنند، دریافت شوند، از مالیات معاف هستند. شرط اساسی، عدم انتفاع شخصی اعضا و صرف کلیه وجوه در راستای اهداف مندرج در اساسنامه موسسه است.

2. معافیت آستان‌های مقدس و اماکن متبرکه

• آستان‌های مقدس نظیر حرم مطهر امام رضا (ع)، حرم حضرت معصومه (س)، حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) و سایر اماکن متبرکه که فهرست آن‌ها توسط سازمان اوقاف و امور خیریه و با تأیید وزارت امور اقتصادی و دارایی اعلام می‌شود، از پرداخت مالیات معاف هستند. این معافیت شامل درآمدها و دارایی‌های این اماکن می‌شود، مشروط بر اینکه درآمدهای حاصله صرفاً برای نگهداری، توسعه، ترویج و اداره این اماکن و فعالیت‌های مذهبی مرتبط با آن‌ها هزینه گردد. لازم به ذکر است که فعالیت‌های تجاری یا انتفاعی خارج از حیطه وظایف اصلی و مذهبی این آستان‌ها، ممکن است مشمول مالیات شوند.

3. معافیت فعالیت‌های فرهنگی، هنری، علمی، ورزشی و خیریه

• مؤسسات و تشکل‌ها: بند (ل) ماده 139 ق.م.م (اصلاحی 1394/04/31) به طور خاص، درآمدهای مؤسسات و تشکل‌های غیرانتفاعی دارای مجوز از مراجع ذی‌ربط (مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای فعالیت‌های فرهنگی و هنری، وزارت علوم برای فعالیت‌های علمی و غیره) را که در راستای اهداف اساسنامه خود فعالیت می‌کنند، از مالیات معاف می‌داند. این معافیت مشروط به عدم تقسیم سود و منافع بین اعضاء یا مؤسسان و صرف تمامی درآمدها در جهت اهداف اساسنامه است.
• اهمیت مجوز و نظارت: برای بهره‌مندی از این معافیت‌ها، اخذ مجوزهای لازم از مراجع قانونی مربوطه (مثلاً وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای موسسات فرهنگی و هنری) و همچنین رعایت کامل مفاد اساسنامه و قوانین و مقررات جاری، ضروری است. سازمان امور مالیاتی نظارت دقیق بر نحوه عملکرد این مؤسسات خواهد داشت و در صورت تخلف از شرایط، معافیت مالیاتی لغو خواهد شد.

شرایط کلی و نکات حائز اهمیت:

• غیرانتفاعی بودن: مهم‌ترین شرط در تمامی موارد معافیت موضوع ماده 139، غیرانتفاعی بودن فعالیت‌ها و عدم توزیع سود بین اعضا، شرکا یا مؤسسان است.
• شفافیت مالی: تمامی اشخاص و نهادهای مشمول معافیت باید دفاتر و اسناد و مدارک مالی معتبر و شفافی نگهداری کنند تا در صورت لزوم، نحوه هزینه کرد درآمدها و انطباق آن با اهداف معافیت، قابل اثبات باشد.
• صرف درآمد در راستای اهداف: کلیه درآمدهای معاف شده باید صرفاً در جهت اهداف اساسنامه یا نیت واقف/نذرکننده هزینه شوند. در غیر این صورت، درآمدهای مازاد یا هزینه‌های نامرتبط، مشمول مالیات خواهند بود.
• فهرست سازمان اوقاف: سازمان اوقاف و امور خیریه، مسئول تهیه فهرست آستان‌های مقدس و اماکن متبرکه و همچنین نظارت بر موقوفات عام است و تأییدیه این سازمان در بسیاری موارد برای بهره‌مندی از معافیت ضروری است.
• فعالیت‌های اقتصادی مرتبط و غیرمرتبط: اگر یک موسسه معاف از مالیات، فعالیت اقتصادی یا تجاری انجام دهد که ارتباط مستقیمی با اهداف اصلی معافیت آن نداشته باشد، درآمدهای حاصل از آن فعالیت‌های تجاری ممکن است مشمول مالیات شوند. تشخیص این موضوع بر عهده سازمان امور مالیاتی است.

نتیجه‌گیری

ماده 139 قانون مالیات‌های مستقیم، تجلی رویکرد حمایتی قانونگذار نسبت به فعالیت‌های عام‌المنفعه، مذهبی، فرهنگی و هنری است. این ماده با اعطای معافیت‌های مالیاتی به موقوفات، نذورات، آستان‌های مقدس و مؤسسات فعال در این حوزه‌ها، به دنبال تقویت این نهادها و تشویق مشارکت‌های اجتماعی است. با این حال، بهره‌مندی از این معافیت‌ها مستلزم رعایت دقیق شرایط قانونی، از جمله غیرانتفاعی بودن، شفافیت مالی، و صرف درآمدهای حاصله در راستای اهداف تعیین شده است. درک صحیح مفاد این ماده و الزامات آن برای تمامی ذینفعان، اعم از مدیران موقوفات، مسئولین آستان‌ها و مؤسسات فرهنگی/هنری، از اهمیت حیاتی برخوردار است تا از بروز چالش‌های مالیاتی جلوگیری شود.

سوالات متداول

س1: آیا تمامی موقوفات از پرداخت مالیات معاف هستند؟
خیر، تنها موقوفات عام که درآمدهای آن‌ها صرفاً در راستای نیت واقف برای امور خیریه، مذهبی، فرهنگی و نظایر آن هزینه می‌شود، مشمول معافیت هستند. موقوفات خاص (برای افراد معین) مگر با شرایط خاص و تأیید سازمان اوقاف، مشمول این معافیت نمی‌شوند.

س2: اگر یک موسسه فرهنگی که از معافیت مالیاتی برخوردار است، فعالیت تجاری نیز انجام دهد، آیا درآمد حاصل از آن فعالیت نیز معاف است؟
خیر، درآمدهای حاصل از فعالیت‌های تجاری که مستقیماً در راستای اهداف اساسنامه مؤسسه فرهنگی نباشند، معمولاً مشمول مالیات می‌شوند. معافیت فقط شامل درآمدهایی است که در جهت اهداف غیرانتفاعی و مجاز موسسه کسب می‌شوند.

س3: چه مدارکی برای اثبات معافیت مالیاتی طبق ماده 139 لازم است؟
مدارک لازم شامل اساسنامه تأیید شده، مجوز فعالیت از مراجع ذی‌ربط (مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا سازمان اوقاف)، دفاتر و اسناد و مدارک مالی شفاف که نحوه هزینه کرد درآمدها را نشان دهد، و در برخی موارد تأییدیه سازمان اوقاف و امور خیریه است.

س4: آیا نذورات نقدی که توسط افراد به اماکن مذهبی اهدا می‌شوند، مشمول مالیات هستند؟
خیر، نذورات و هدایای بلاعوض دریافتی توسط اماکن مذهبی و مقدس، مشروط بر اینکه در راستای اهداف مذهبی و عام‌المنفعه این اماکن صرف شوند، از پرداخت مالیات معاف هستند.

برای پرسش‌های بیشتر و دریافت مشاوره تخصصی، می‌توانید به صفحه اینستاگرام ما به آدرس @poryanezafat72 مراجعه فرمایید.