تحلیل و بررسی ماده 138 قانون مالیات‌های مستقیم: از اهمیت تا حذف

مقدمه

قوانین مالیاتی هر کشوری ابزاری حیاتی برای هدایت اقتصاد، تشویق سرمایه‌گذاری و تنظیم فعالیت‌های تولیدی و خدماتی محسوب می‌شوند. در ایران نیز قانون مالیات‌های مستقیم به عنوان یکی از مهم‌ترین این قوانین، همواره دستخوش تغییر و تحول بوده است. در این میان، برخی مواد قانونی به دلیل اهمیت خاص خود در دوره‌ای نقش محوری ایفا کرده و سپس با تغییر رویکردها یا اصلاحات قانونی، جای خود را به مقررات جدید داده‌اند. ماده 138 قانون مالیات‌های مستقیم، یکی از همین مواد است که با هدف تشویق و حمایت از فعالیت‌های تولیدی و سرمایه‌گذاری، به ویژه در مناطق کمتر توسعه‌یافته، در مقطعی از زمان از اهمیت بالایی برخوردار بود، اما نهایتاً با اصلاحات سال 1394، از متن قانون حذف گردید. این مقاله به تفسیر و تحلیل این ماده حذف شده، دلایل اهمیت آن و چرایی حذف آن از مجموعه قوانین مالیاتی کشور می‌پردازد.

محتوای اصلی

ماده 138 قانون مالیات‌های مستقیم چه بود؟

ماده 138 قانون مالیات‌های مستقیم (پیش از حذف)، به منظور تشویق سرمایه‌گذاری و توسعه فعالیت‌های تولیدی و معدنی، امتیازات و معافیت‌های مالیاتی خاصی را برای واحدهای تولیدی و معدنی در نظر گرفته بود. هدف اصلی این ماده، هدایت سرمایه‌ها به سمت بخش‌های مولد اقتصاد و ایجاد توازن منطقه‌ای از طریق توسعه صنعتی در مناطق محروم و کمتر توسعه‌یافته بود.

به طور خاص، این ماده مقرر می‌داشت که اگر واحدهای تولیدی و معدنی جدیدالتأسیس که دارای پروانه بهره‌برداری بودند، در مناطق کمتر توسعه‌یافته ایجاد می‌شدند، از 80 درصد مالیات بر درآمد ابرازی به مدت 10 سال و در صورت استقرار در سایر مناطق، به مدت 4 سال معاف می‌شدند. این معافیت، مشروط به رعایت ضوابط و شرایطی بود که در آیین‌نامه‌های اجرایی مشخص می‌شد. چنین ترتیبی، انگیزه‌ای قوی برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کرد تا با کاهش بار مالیاتی، ریسک سرمایه‌گذاری در مناطق خاص را کاهش داده و به توسعه متوازن کشور کمک کنند.

اهمیت و نقش ماده 138

در دهه‌هایی که این ماده در قانون مالیات‌های مستقیم وجود داشت، نقش مهمی در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی و توسعه منطقه‌ای ایفا کرد. برخی از ابعاد اهمیت آن عبارتند از:

• تشویق سرمایه‌گذاری: کاهش نرخ مؤثر مالیاتی، محرک قدرتمندی برای جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی به بخش‌های تولیدی و معدنی بود.
• توسعه منطقه‌ای: با ارائه معافیت‌های بیشتر به واحدهای مستقر در مناطق کمتر توسعه‌یافته، این ماده به کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای و توزیع عادلانه فرصت‌های اقتصادی کمک می‌کرد.
• ایجاد اشتغال: توسعه واحدهای تولیدی و معدنی، به تبع آن منجر به ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و کاهش نرخ بیکاری می‌شد.
• افزایش تولید ناخالص داخلی: با افزایش سرمایه‌گذاری و تولید، این ماده به رشد اقتصادی و افزایش تولید ناخالص داخلی کمک می‌کرد.

دلایل حذف ماده 138 قانون مالیات‌های مستقیم

حذف ماده 138 قانون مالیات‌های مستقیم، بخشی از یک اصلاحیه جامع در قانون مالیات‌های مستقیم بود که در تاریخ 31/04/1394 به تصویب رسید. این اصلاحیه با هدف به‌روزرسانی و کارآمدسازی نظام مالیاتی کشور انجام گرفت. دلایل متعددی برای حذف این ماده و بازنگری در ساختار معافیت‌های مالیاتی وجود داشت که مهمترین آنها عبارتند از:

1. ناکارآمدی و عدم شفافیت: برخی معتقد بودند که معافیت‌های اعطا شده تحت این ماده، همواره به اهداف اولیه خود دست نمی‌یافتند و در مواردی منجر به بروز سوءاستفاده‌ها یا عدم شفافیت در سیستم مالیاتی می‌شدند.
2. هدفمندسازی معافیت‌ها: رویکرد جدید قانون‌گذار به سمت هدفمندسازی و اختصاصی‌تر کردن معافیت‌های مالیاتی متمایل شد. به جای یک ماده کلی، تمایل بر این بود که معافیت‌ها به صورت مشخص‌تر و با شرایط دقیق‌تر برای بخش‌های خاصی از اقتصاد یا با رعایت شاخص‌های عملکردی اعطا شوند.
3. جلوگیری از فرار مالیاتی: وجود معافیت‌های گسترده می‌تواند زمینه‌ساز برنامه‌ریزی‌های مالیاتی تهاجمی و گاهی فرار مالیاتی شود. حذف این ماده و جایگزینی آن با مواد جدیدتر، تلاش برای بستن برخی از این روزنه‌ها بود.
4. استانداردسازی و همگرایی با قوانین بین‌المللی: تلاش برای ساده‌سازی و همگرایی قوانین مالیاتی با استانداردهای بین‌المللی نیز از دیگر دلایل بود. بسیاری از کشورها به سمت کاهش معافیت‌های گسترده و حرکت به سمت نظام مالیاتی با پایه گسترده و نرخ پایین‌تر حرکت کرده‌اند.
5. جایگزینی با ماده 132: در حقیقت، معافیت‌های ماده 138 به طور کامل از بین نرفتند، بلکه در قالب ماده 132 اصلاح‌شده قانون مالیات‌های مستقیم، ساختار جدیدی به خود گرفتند. ماده 132 اصلاحی، با رویکردی نوین و شفاف‌تر، معافیت‌های مالیاتی برای فعالیت‌های تولیدی و معدنی را با شرایط جدیدی ارائه داد که شامل مناطق ویژه اقتصادی، شهرک‌های صنعتی و مناطق آزاد تجاری-صنعتی نیز می‌شد و مدت زمان معافیت‌ها و درصد آنها را با دقت بیشتری مشخص کرد.

پیامدهای حذف و جایگزینی

حذف ماده 138 و جایگزینی آن با ماده 132، هم برای سرمایه‌گذاران و هم برای نظام مالیاتی کشور پیامدهایی داشت. سرمایه‌گذاران مجبور شدند با چارچوب‌های جدید معافیتی آشنا شوند و فعالیت‌های خود را بر اساس مقررات تازه تنظیم کنند. برای سازمان امور مالیاتی نیز، این تغییرات به معنای ساده‌سازی فرآیندها، افزایش شفافیت و کاهش پیچیدگی‌های مرتبط با اعطای معافیت‌ها بود.

نتیجه‌گیری

ماده 138 قانون مالیات‌های مستقیم، در دوره خود، ابزاری مهم برای تشویق تولید و سرمایه‌گذاری، به‌ویژه در مناطق کمتر توسعه‌یافته بود. اما با تحولات اقتصادی و نیاز به اصلاحات در نظام مالیاتی، این ماده جای خود را به ساختاری نوین و هدفمندتر، به ویژه در قالب ماده 132 اصلاحی، داد. این تغییر، نشان‌دهنده پویایی قوانین مالیاتی و تلاش مستمر برای بهینه‌سازی و کارآمدسازی سیستم مالیاتی کشور است. درک چرایی حذف این ماده و آشنایی با جایگزین‌های آن، برای فعالان اقتصادی، حسابداران و مشاوران مالیاتی از اهمیت بالایی برخوردار است تا بتوانند تصمیمات مالیاتی خود را بر اساس آخرین مقررات و بخشنامه‌ها اتخاذ نمایند.

سوالات متداول

1. هدف اصلی ماده 138 قانون مالیات‌های مستقیم (حذف شده) چه بود؟
هدف اصلی تشویق سرمایه‌گذاری و توسعه فعالیت‌های تولیدی و معدنی، به ویژه در مناطق کمتر توسعه‌یافته، از طریق اعطای معافیت‌های مالیاتی بود.

2. ماده 138 قانون مالیات‌های مستقیم در چه سالی حذف شد؟
این ماده در قالب اصلاحیه جامع قانون مالیات‌های مستقیم در تاریخ 31/04/1394 حذف شد.

3. چه چیزی جایگزین معافیت‌های مالیاتی ماده 138 شد؟
معافیت‌های مالیاتی مرتبط با تولید و سرمایه‌گذاری، با ساختار جدیدی در ماده 132 اصلاحی قانون مالیات‌های مستقیم جایگزین شدند که هدفمندتر و شفاف‌تر هستند.

4. چرا ماده 138 حذف شد؟
دلایلی چون ناکارآمدی در برخی موارد، لزوم هدفمندسازی معافیت‌ها، جلوگیری از سوءاستفاده‌ها و فرار مالیاتی، و رویکرد به سمت ساده‌سازی نظام مالیاتی از عوامل اصلی حذف آن بودند.

5. آیا در حال حاضر معافیت‌های مالیاتی برای تولید و سرمایه‌گذاری وجود دارد؟
بله، در حال حاضر ماده 132 قانون مالیات‌های مستقیم و همچنین مقررات مربوط به مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، معافیت‌ها و مشوق‌های مالیاتی را برای فعالیت‌های تولیدی و سرمایه‌گذاری با شرایط خاص ارائه می‌دهند.

برای طرح پرسش‌ها و ابهامات بیشتر، به صفحه اینستاگرام ما مراجعه فرمایید: @poryanezafat72