تحلیل جامع ماده ۱۲۹ و ۱۳۰ قانون مالیات‌های مستقیم: مفهوم «مالیات بر جمع درآمد» و دلایل حذف آن

مقدمه

نظام مالیاتی هر کشور، از ستون‌های اصلی توسعه اقتصادی و عدالت اجتماعی آن محسوب می‌شود. قوانین مالیاتی نیز پیوسته در حال تکامل و بازنگری هستند تا با شرایط اقتصادی و اجتماعی روز جامعه تطابق یابند. در این میان، برخی از مواد قانونی پس از مدتی جای خود را به رویکردهای نوین می‌دهند یا به دلیل چالش‌های اجرایی حذف می‌گردند. مواد ۱۲۹ و ۱۳۰ قانون مالیات‌های مستقیم، نمونه‌ای بارز از این تغییرات هستند که در گذشته به موضوع «مالیات بر جمع درآمد» می‌پرداختند و اکنون حذف شده‌اند.

در این مقاله، به بررسی عمیق و تحلیلی این دو ماده قانونی می‌پردازیم؛ هدف از وضع آن‌ها، مفهوم مالیات بر جمع درآمد، چگونگی عملکردشان و در نهایت، دلایل اصلی حذف آن‌ها را واکاوی خواهیم کرد. درک این مفاهیم، نه تنها برای فعالان حوزه مالیات و حسابداری، بلکه برای هر فردی که علاقه‌مند به شناخت سیر تحولات نظام مالیاتی کشور است، حائز اهمیت است.

محتوای اصلی

مفهوم «مالیات بر جمع درآمد» در مواد ۱۲۹ و ۱۳۰ قانون مالیات‌های مستقیم

مفهوم «مالیات بر جمع درآمد» یکی از رویکردهای مالیاتی است که در آن، تمامی درآمدهای شخص حقیقی از منابع مختلف (مانند حقوق و دستمزد، اجاره، فعالیت‌های شغلی، کشاورزی و غیره) تجمیع شده و پس از کسر معافیت‌ها و کسورات قانونی، مبنای محاسبه مالیات قرار می‌گیرد. این رویکرد در بسیاری از نظام‌های مالیاتی دنیا با هدف تحقق عدالت مالیاتی بیشتر و اعمال نرخ‌های پلکانی بر اساس توانایی پرداخت مالیات‌دهندگان، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ماده ۱۲۹ قانون مالیات‌های مستقیم (حذف شده):

این ماده، پیشتر به تعریف و تعیین جمع درآمد مشمول مالیات اشخاص حقیقی می‌پرداخت. بر اساس این ماده، کلیه درآمدهای شخص حقیقی از منابع مختلف که طبق مقررات قانون مالیات‌های مستقیم مشمول مالیات شناخته می‌شدند، پس از کسر معافیت‌های قانونی و هزینه‌های قابل قبول، به عنوان «جمع درآمد مشمول مالیات» تلقی می‌شد. این مفهوم پایه و اساس اعمال نرخ‌های پلکانی مالیاتی بود که بر اساس آن، هرچه جمع درآمد فرد بیشتر می‌شد، نرخ مالیاتی اعمالی بر بخش‌های بالاتر درآمد نیز افزایش می‌یافت. هدف اصلی از این ماده، ایجاد سیستمی بود که در آن، میزان مالیات پرداختی، بازتاب‌دهنده توان اقتصادی کلی فرد باشد و نه صرفاً تک‌تک درآمدهای او به صورت مجزا.

ماده ۱۳۰ قانون مالیات‌های مستقیم (حذف شده):

این ماده، عمدتاً به نحوه محاسبه مالیات بر جمع درآمد و تعیین نرخ‌های مربوط می‌پرداخت. در واقع، پس از اینکه ماده ۱۲۹ جمع درآمد مشمول مالیات را تعیین می‌کرد، ماده ۱۳۰ سازوکار اعمال نرخ‌های مالیاتی و نحوه کسر مالیات‌های علی‌الحساب و سایر اعتبارات مالیاتی را تشریح می‌نمود. این ماده، معمولاً شامل جدول نرخ‌های مالیاتی پلکانی بود که بر اساس طبقه‌بندی‌های درآمدی، نرخ‌های متفاوتی را اعمال می‌کرد. جزئیات مربوط به هزینه‌های قابل قبول، معافیت‌های خاص و نحوه محاسبه نهایی مالیات بر اساس جمع درآمد در این ماده گنجانده می‌شد.

دلایل حذف مواد ۱۲۹ و ۱۳۰ و مفهوم «مالیات بر جمع درآمد»

حذف این دو ماده و در نتیجه کنار گذاشتن رویکرد «مالیات بر جمع درآمد» به صورت یکپارچه برای اشخاص حقیقی در نظام مالیاتی ایران، عمدتاً ناشی از چالش‌ها و پیچیدگی‌های اجرایی فراوانی بود که در عمل با آن مواجه شد:

1. پیچیدگی اجرایی و اداری: تجمیع و صحه‌گذاری تمامی درآمدهای یک شخص حقیقی از منابع مختلف (شامل حقوق، اجاره، مشاغل، سود سپرده و غیره) و محاسبه دقیق هزینه‌ها و معافیت‌ها، نیازمند یک سیستم اطلاعاتی جامع و یکپارچه بود که در آن زمان به صورت کامل محقق نشده بود. این امر، بار سنگینی بر دوش سازمان امور مالیاتی و همچنین خود مودیان تحمیل می‌کرد.
2. دشواری در جمع‌آوری اطلاعات: دسترسی به اطلاعات دقیق و کامل درآمدهای مختلف اشخاص حقیقی از تمامی منابع، بدون زیرساخت‌های لازم برای تبادل اطلاعات بین نهادهای مختلف (بانک‌ها، سازمان‌های بیمه‌ای، ادارات دولتی و خصوصی و غیره) عملاً دشوار بود و می‌توانست منجر به خطاهای محاسباتی و فرار مالیاتی شود.
3. کاهش کارایی و افزایش مراجعات: پیچیدگی محاسبات و نیاز به بررسی دقیق هر یک از اجزای درآمدی، فرایند رسیدگی به پرونده‌های مالیاتی را طولانی و پیچیده می‌ساخت و منجر به افزایش مراجعات مودیان و چالش‌های تعاملی با اداره مالیاتی می‌شد.
4. میل به سادگی و شفافیت: در بسیاری از اصلاحات مالیاتی، تمایل بر این است که سیستم مالیاتی به سمت سادگی و شفافیت بیشتر حرکت کند تا هم درک آن برای مودیان آسان‌تر باشد و هم اجرای آن برای سازمان مالیاتی کارآمدتر. رویکرد «مالیات بر جمع درآمد» در آن زمان با این هدف همخوانی کامل نداشت.
5. جایگزینی با رویکردهای منبع محور: پس از حذف این مواد، نظام مالیاتی ایران به سمت رویکرد «مالیات بر منبع» (Source-Based Taxation) حرکت کرد که در آن، هر نوع درآمد (مانند حقوق، اجاره، مشاغل، سرمایه) به صورت جداگانه و با قوانین و نرخ‌های خاص خود مشمول مالیات قرار می‌گیرد. این رویکرد، اگرچه ممکن است از منظر عدالت مالیاتی (در نگاه اول) کمتر جامع به نظر رسد، اما در عمل از سادگی و شفافیت بیشتری در اجرا برخوردار است.

پیامدهای حذف و وضعیت کنونی

حذف مواد ۱۲۹ و ۱۳۰ به این معنا نیست که مفهوم عدالت مالیاتی از نظام مالیاتی رخت بربسته است، بلکه این اهداف از طریق سازوکارهای دیگری دنبال می‌شوند. در حال حاضر، هر یک از فصول قانون مالیات‌های مستقیم به نوع خاصی از درآمد (مالیات بر درآمد حقوق، مالیات بر درآمد اجاره املاک، مالیات بر درآمد مشاغل، مالیات بر اشخاص حقوقی و غیره) اختصاص یافته و محاسبات به صورت جداگانه انجام می‌شود. هر چند تلاش‌هایی برای تجمیع اطلاعات و حرکت به سمت مالیات بر مجموع درآمد خانوار یا افراد توانگر در حال انجام است، اما ساختار فعلی به صورت منبع محور است.

نتیجه‌گیری

مواد ۱۲۹ و ۱۳۰ قانون مالیات‌های مستقیم، نماینده تلاش‌هایی برای پیاده‌سازی مفهوم «مالیات بر جمع درآمد» در نظام مالیاتی ایران بودند. این رویکرد، با هدف افزایش عدالت مالیاتی و اعمال نرخ‌های پلکانی متناسب با توان اقتصادی افراد، طرح‌ریزی شده بود. با این حال، پیچیدگی‌های اجرایی، محدودیت‌های زیرساختی و دشواری در جمع‌آوری اطلاعات، در نهایت منجر به حذف این مواد و بازگشت به رویکرد منبع محور در مالیات‌ستانی از اشخاص حقیقی شد. درک تاریخچه و دلایل حذف این مواد، بینش ارزشمندی در مورد تحولات نظام مالیاتی کشور و چالش‌های پیش روی آن در مسیر عدالت و کارایی فراهم می‌آورد. این تغییرات نشان دهنده پویایی قانون‌گذاری در حوزه مالیات و تلاش برای یافتن بهترین سازوکارها در راستای اهداف اقتصادی و اجتماعی جامعه است.

سوالات متداول

۱. ماده ۱۲۹ و ۱۳۰ قانون مالیات‌های مستقیم به چه موضوعی می‌پرداختند؟
این مواد قانونی پیشتر به مفهوم «مالیات بر جمع درآمد» اشخاص حقیقی می‌پرداختند، به این معنی که تمامی درآمدهای فرد از منابع مختلف تجمیع شده و پس از کسر معافیت‌ها و هزینه‌های قابل قبول، مبنای محاسبه مالیات قرار می‌گرفت.

۲. چرا این مواد قانونی حذف شدند؟
دلایل اصلی حذف این مواد شامل پیچیدگی‌های اجرایی و اداری بالا، دشواری در جمع‌آوری و یکپارچه‌سازی اطلاعات مربوط به درآمدهای مختلف، افزایش بار اداری برای سازمان امور مالیاتی و مودیان، و تمایل به ایجاد یک سیستم مالیاتی ساده‌تر و شفاف‌تر بود.

۳. آیا مفهوم مالیات بر جمع درآمد هنوز در ایران وجود دارد؟
به شکل یکپارچه و کلی که مواد ۱۲۹ و ۱۳۰ مقرر می‌داشتند، خیر. نظام مالیاتی فعلی ایران بیشتر بر پایه «مالیات بر منبع» است، به این معنی که هر نوع درآمد (مانند حقوق، مشاغل، اجاره) به صورت جداگانه و با قوانین و نرخ‌های خاص خود مشمول مالیات قرار می‌گیرد. هرچند تلاش‌هایی برای تجمیع اطلاعات و حرکت به سمت هدفمندتری برای مالیات‌ستانی وجود دارد.

۴. حذف این مواد چه تاثیری بر نظام مالیاتی ایران گذاشت؟
حذف این مواد به ساده‌سازی فرایندهای مالیاتی در برخی ابعاد کمک کرد و تمرکز بر مالیات‌ستانی از منابع مشخص را افزایش داد. اما در عین حال، چالش‌هایی را نیز در زمینه عدالت مالیاتی و اعمال نرخ‌های پلکانی بر اساس توانایی واقعی افراد ایجاد نمود که از طریق سایر سازوکارها در تلاش برای جبران آن هستند.

۵. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره قوانین مالیاتی به کجا مراجعه کنیم؟
برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت مشاوره‌های تخصصی در زمینه قوانین مالیاتی، می‌توانید به وب‌سایت سازمان امور مالیاتی کشور مراجعه نموده یا برای پرسش‌های بیشتر و دریافت مشاوره‌های تخصصی، ما را در اینستاگرام دنبال کنید: @poryanezafat72