تحلیل و تفسیر ماده 73 قانون مالیات‌های مستقیم (حذف شده): مروری بر پیشینه و پیامدها

مقدمه

در نظام حقوقی و مالیاتی هر کشوری، قوانین نقش بنیادینی در تنظیم روابط اقتصادی و تضمین عدالت مالیاتی ایفا می‌کنند. قانون مالیات‌های مستقیم ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در طول سالیان متمادی دستخوش تغییرات و اصلاحات متعددی قرار گرفته است. یکی از موادی که در نسخه‌های پیشین این قانون وجود داشته و با اصلاحات بعدی حذف یا محتوای آن به نحو دیگری تنظیم شده، ماده 73 قانون مالیات‌های مستقیم است. این مقاله به تفسیر و تحلیل این ماده (که هم‌اکنون حذف شده است) می‌پردازد تا ضمن تبیین اهمیت تاریخی آن، علل حذف و چگونگی رسیدگی به موضوعات مرتبط با آن در قوانین جاری را مورد بررسی قرار دهد.

محتوای اصلی

پیشینه و ماهیت ماده 73 قانون مالیات‌های مستقیم (نسخه پیشین)

ماده 73 قانون مالیات‌های مستقیم (مصوب 1366 و اصلاحات قبل از 1380)، عمدتاً به موضوع ارزیابی موجودی کالا و همچنین دارایی‌های ثابت و تعیین بهای تمام شده کالای فروش رفته و یا خدمات انجام شده برای تعیین درآمد مشمول مالیات می‌پرداخت. این ماده به سازمان امور مالیاتی این اختیار را می‌داد که در مواردی که ارزش‌گذاری اقلام مذکور توسط مودی به تشخیص سازمان، غیرواقعی یا کمتر از قیمت متعارف بازار باشد، نسبت به ارزیابی مجدد و تعیین بهای واقعی آن‌ها اقدام نماید.

هدف اصلی از وجود چنین ماده‌ای، جلوگیری از فرار مالیاتی از طریق دستکاری در ارزش‌گذاری موجودی‌ها، دارایی‌ها و هزینه‌های تولید بود. در واقع، این ماده به نوعی ابزاری برای مقابله با سودجویی و اظهار کمتر از واقعیت درآمد توسط برخی از مودیان، به ویژه در معاملاتی که بین اشخاص وابسته صورت می‌گرفت یا در مواردی که قیمت‌گذاری‌ها به صورت غیربازاری انجام می‌شد، محسوب می‌شد.

چرایی حذف یا بازنگری ماده 73

حذف یا بازنگری اساسی در محتوای ماده 73 قانون مالیات‌های مستقیم عمدتاً در راستای اصلاحات جامع و بازنگری کلی قانون مالیات‌های مستقیم در سال 1380 و اصلاحات بعدی آن (به ویژه 1394) صورت گرفت. دلایل متعددی برای این تغییر رویکرد قابل ذکر است:

1. کاهش اعمال سلیقه و افزایش شفافیت: یکی از انتقاداتی که به نسخه پیشین این ماده وارد بود، امکان اعمال سلیقه از سوی کارشناسان مالیاتی در ارزیابی‌ها بود که می‌توانست منجر به عدم قطعیت و بروز اختلافات متعدد میان مودیان و سازمان مالیاتی شود. هدف از اصلاحات، حرکت به سمت قوانینی با قواعد روشن‌تر و مبتنی بر استانداردهای حسابداری و مالی بود.
2. همسویی با استانداردهای بین‌المللی: نظام‌های مالیاتی نوین به سمت تدوین قواعد شفاف‌تر برای ارزش‌گذاری و مقابله با دستکاری قیمت‌ها، به‌ویژه در معاملات بین شرکت‌های وابسته (Transfer Pricing) حرکت کرده‌اند. حذف یا تغییر این ماده نیز در راستای ایجاد بستر قانونی مناسب‌تر برای پیاده‌سازی چنین رویکردهایی بود.
3. تدوین قوانین جزئی‌تر و تخصصی‌تر: با گذر زمان و پیچیده‌تر شدن فعالیت‌های اقتصادی، نیاز به قوانین تخصصی‌تر برای مقابله با شیوه‌های نوین فرار مالیاتی افزایش یافت. به جای یک ماده کلی، قوانین جدید تلاش کردند تا با جزئیات بیشتر به موضوعاتی مانند قیمت‌گذاری انتقالی یا روش‌های دقیق‌تر تعیین بهای تمام شده بپردازند که این امر منجر به توزیع محتوای ماده 73 در مواد دیگر یا مقررات تفصیلی شد.

وضعیت کنونی موضوعات مطرح شده در ماده 73

با حذف ماده 73 به فرم سابق، این بدان معنا نیست که مسائل مربوط به ارزیابی موجودی، دارایی‌ها و بهای تمام شده از دایره شمول قوانین مالیاتی خارج شده است. بلکه، این موضوعات در قالب مواد دیگر قانون مالیات‌های مستقیم و آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های مربوطه با رویکردی مدرن‌تر و شفاف‌تر مورد رسیدگی قرار می‌گیرند. به عنوان مثال:

• استانداردهای حسابداری: یکی از اصول بنیادین در تعیین درآمد مشمول مالیات، رعایت استانداردهای حسابداری پذیرفته شده است. سازمان امور مالیاتی همواره بر لزوم انطباق دفاتر و اسناد مالی مودیان با این استانداردها تاکید دارد.
• مقررات مربوط به معاملات اشخاص وابسته (Transfer Pricing): اگرچه ماده 73 مستقیماً به قیمت‌گذاری انتقالی نمی‌پرداخت، اما رویکرد مشابهی برای جلوگیری از جابجایی سود از طریق دستکاری قیمت‌ها داشت. در اصلاحات بعدی قانون مالیات‌های مستقیم، به تدریج مقرراتی برای کنترل معاملات اشخاص وابسته و لزوم رعایت قیمت‌های منصفانه بازار تدوین و یا در حال تدوین است که نمونه بارز آن در مواد 131 و 149 و آیین‌نامه‌های اجرایی آن‌ها برای تشخیص درآمد مشمول مالیات دیده می‌شود.
• اختیارات سازمان در رسیدگی: سازمان امور مالیاتی همچنان در راستای اجرای عدالت مالیاتی، این اختیار را دارد که در جریان رسیدگی به پرونده‌های مالیاتی، نسبت به صحت اسناد و مدارک و ارزش‌گذاری‌های انجام شده توسط مودیان بررسی‌های لازم را به عمل آورد و در صورت مشاهده تخلف یا عدم رعایت ضوابط، نسبت به تعدیل درآمد مشمول مالیات اقدام کند.

نتیجه‌گیری

ماده 73 قانون مالیات‌های مستقیم در نسخه‌های پیشین، ابزاری برای سازمان امور مالیاتی جهت نظارت بر صحت ارزش‌گذاری دارایی‌ها، موجودی کالا و بهای تمام شده خدمات و کالا در راستای جلوگیری از فرار مالیاتی بود. حذف این ماده به شکل سابق، نشان‌دهنده تکامل و رویکرد نوین قانون‌گذار به سمت شفافیت بیشتر، کاهش اختیارات سلیقه‌ای و همسویی با استانداردهای مالیاتی بین‌المللی است. در حال حاضر، موضوعات مرتبط با این ماده در قالب سایر مواد قانون مالیات‌های مستقیم، آیین‌نامه‌ها و با تاکید بر استانداردهای حسابداری و مقررات قیمت‌گذاری انتقالی، مورد رسیدگی و نظارت قرار می‌گیرند. درک این تحولات برای تمامی مودیان و فعالان اقتصادی جهت رعایت دقیق قوانین و مقررات مالیاتی ضروری است.

سوالات متداول

1. ماده 73 قانون مالیات‌های مستقیم (حذف شده) دقیقاً در مورد چه موضوعی بود؟
این ماده به سازمان امور مالیاتی اجازه می‌داد تا در صورت تشخیص غیرواقعی بودن ارزش‌گذاری موجودی کالا، دارایی‌های ثابت و بهای تمام شده کالا یا خدمات توسط مودی، نسبت به ارزیابی مجدد آن‌ها برای تعیین درآمد مشمول مالیات اقدام کند.

2. چرا این ماده حذف شد؟
حذف یا بازنگری اساسی این ماده در راستای اصلاحات جامع قانون مالیات‌های مستقیم (به ویژه در سال‌های 1380 و 1394) با هدف افزایش شفافیت، کاهش اعمال سلیقه، همسویی با استانداردهای بین‌المللی و تدوین قوانین جزئی‌تر و تخصصی‌تر در خصوص ارزیابی‌ها و معاملات صورت گرفت.

3. آیا با حذف ماده 73، سازمان مالیاتی دیگر قادر به نظارت بر ارزش‌گذاری‌ها نیست؟
خیر. با حذف این ماده، موضوعات مربوط به ارزیابی و ارزش‌گذاری به صورت پراکنده و با جزئیات بیشتر در سایر مواد قانون مالیات‌های مستقیم، آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های اجرایی آن، با تاکید بر رعایت استانداردهای حسابداری و قوانین مربوط به معاملات اشخاص وابسته، همچنان مورد نظارت قرار می‌گیرند.

4. در حال حاضر، چه مقرراتی جایگزین رویکرد ماده 73 سابق شده است؟
هیچ ماده واحدی به صورت مستقیم جایگزین ماده 73 نشده است. بلکه مجموعه‌ای از اصول و مقررات از جمله استانداردهای حسابداری، مواد مربوط به تشخیص درآمد مشمول مالیات (مانند ماده 95 و 131)، و مقررات مربوط به قیمت‌گذاری انتقالی (در صورت وجود معاملات اشخاص وابسته)، وظیفه نظارت بر صحت ارزیابی‌ها را بر عهده دارند.

برای طرح پرسش‌های خود و دریافت مشاوره تخصصی در زمینه قوانین مالیاتی و حسابداری، می‌توانید به صفحه اینستاگرام ما به نشانی @poryanezafat72 مراجعه نمایید.